Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze

Rodzina – charakterystyka środowiska wychowawczego

Wstęp

Rodzina jest grupa pierwotną, do której większość ludzi trafia tuz po narodzeniu i w której pozostaje zwykle do końca swojego życia. B. Niemierko pisze, że grupy pierwotne stanowią podstawę rozwoju społecznego jednostek[1]. Grupy pierwotne – w tym rodzina – pełnią ogromna role edukacyjną, ze względu na pierwszeństwo doświadczeń, mnogość kontaktów i szczególną podatność wychowawczą młodego człowieka.

Celem pracy jest przedstawienie rodziny jako naturalnego środowiska społecznego i wychowawczego człowieka, ze szczególnym naciskiem na funkcje wychowawczą rodziny. Pierwsza część pracy zawiera ustalenia definicyjne dotyczące rodziny jako grupy społecznej dokonane w oparciu o dostępną literaturę. Druga część pracy natomiast przedstawia wpływ stylów wychowawczych oraz postaw rodzicielskich na poprawność realizowania przez rodzinę funkcji wychowawczej. W pracy pominięte zostały przypadki rodzin skrajnie dysfunkcyjnych i patologicznych.

1.      Rodzina jako środowisko naturalne i pierwotne – ujęcie definicyjne

Rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym, jak również pierwszą i fundamentalną grupą w życiu człowieka. Najczęściej rodzina opiera się na więzach krwi, adopcji lub małżeństwa. Spełnia ważne funkcje zarówno dla utrzymania ciągłości biologicznej, jak i normalnego rozwoju psychospołecznego jednostki i społeczeństwa.

Rodzina jako grupa społeczna podlegała zmianom na przestrzeni wieków. Zmiany te miały związek z sytuacją polityczną, industrializacją, zmieniającymi się warunkami bytowymi i relacjami społecznymi, jednak funkcja wychowawcza  rodziny pozostaje niezmienna. Rodzina przestała być natomiast grupą, która produkuje dobra materialne, w XIX wieku uznano rodzinę za ,,podstawową komórkę życia społecznego oraz za podstawową instytucję wychowawczą”.^[2] F. Le Play definiował rodzinę jako podstawę społeczeństwa, jako komórką w sensie biologicznym, społecznym, ekonomicznym, kulturowym oraz wychowawczym. Twierdził, że to właśnie w rodzinie zaczynają się procesy i zjawiska życia społecznego.^[3]

Rodzinę w XXI wieku można nazwać ,,rodziną współczesną”, przeciwstawiając pojęcie to  rodzinie dawnej, ,,tradycyjnej”. Dawną rodzinę ujmuje się jako grupę produkującą, która przygotowuje młodsze pokolenie do samodzielnego życia. Rodzina nowoczesna nazywana jest ,,małą rodziną”. Cechą która charakteryzuje ten typ rodziny jest mała liczba dzieci oraz zamknięcie się w pokoleniu: rodzice-dzieci. Praca zarobkowa obojga rodziców także jest cechą odróżniającą rodzinę współczesną od dawnej, gdzie matka zajmowała się prowadzeniem domu, a ojciec był głównym żywicielem rodziny. Dzisiaj względy ekonomiczne, kulturowe oraz społeczne powodują, że oboje rodziców podejmuje  pracę zarobkową.   B. Suchodolski^[4] wymienia zadania, jakie powinna pełnić rodzina. Pierwsze miejsce na liście zadań tych zajmuje stwierdzenie, że ,,rodzina jest najważniejszym środowiskiem wychowawczym”. Jak zauważa F. Adamski^[5], realizacji wychowawczej funkcji rodziny powinna polegać na realizacji następujących zadań:

·         zaspokajaniu podstawowych potrzeb dzieci,

·         dostarczaniu pożądanych społecznie wzorów zachowań,

·          przekazywaniu i przyswajaniu norm i wartości,

·          umożliwianiu dzieciom uczestniczenia w różnego rodzaju czynnościach i obowiązkach domowych,

·         rozwiązywaniu konfliktów międzyludzkich, pogłębianiu więzi z najbliższymi.

Ujmując rodzinę jako grupę społeczną podkreśla się fakt, że jest to grupa podstawowa, pierwotna, najważniejsza i niezastąpiona w życiu dziecka.^[6] Jak podkreśla J. Izdebska^[7] w tej małej grupie społecznej stosunki emocjonalne i społeczne są względnie trwałe, spontaniczne oraz oparte na wzajemnej opiece i pomocy. Rodzina stanowi integralny i niezmiernie ważny element każdego społeczeństwa^[8]. Jest wspólnotą trwałą, nie do zastąpienia               w zaspokajaniu potrzeb, zwłaszcza emocjonalnych swych członków. Pozostaje wyjątkowym miejscem obcowania najbliższych sobie emocjonalnie osób.

Optymalne warunki do realizacji wszystkich potrzeb i funkcji spełnia rodzina pełna,tj. złożona z rodziców i dzieci połączonych silnymi więziami emocjonalnymi. Jednak wiadomo, że w społeczeństwie jedynie część rodzin odpowiada temu modelowi. Obok funkcjonują rodziny rozbite (kiedy jeden z rodziców jest trwale nieobecny), rodziny zrekonstruowane (poprzez zawarcie ponownego związku małżeńskiego przez jednego z rodziców), rodziny zdezorganizowane, dysfunkcyjne czy patologiczne.

2. Rodzina jako środowisko wychowawcze

Maria Przetacznik uważa, że „rodzina stanowi najbliższe otoczenie społeczne dziecka, od którego jest ono uzależnione”^[9].W miarę rozwoju dziecka następuje stopniowe rozluźnianie więzów rodzinnych na rzecz rozszerzania kontaktów ze środowiskiem rówieśniczym, jednak atmosfera życia rodzinnego, silnie oddziaływają na kształtującą się osobowość zarówno małego dziecka, jak i później młodego człowieka. Rola rodziny w przekazywaniu wartości swemu potomstwu, norm i zwyczajów postępowania jest pierwszoplanowa i najważniejsza. Od urodzenia, aż do śmierci jednostka jest pod wpływem tego, co myślą, co cenią, do czego dążą, w co wierzą, co uznają za najważniejsze, według jakich zasad postępują rodzice i inni członkowie rodziny.

Postawy oraz style rodzicielskie, prezentowane w stosunku do dzieci, maja ogromny wpływ na prawidłowość bądź nieprawidłowości w procesie kształtowania się osobowości dziecka. M.Braun - Gałkowska definiuje postawę rodzicielską jako „ względnie stały sposób odnoszenia się do dziecka. Ustosunkowanie to oparte jest na pewnych danych intelektualnych, zabarwione określonymi emocjami i związane z tendencją do względnie stałych zachowań"^[10]. Na charakter postawy rodzicielskiej składają się takie komponenty jak:

·         wiedza o dzieciach z zakresu psychologii, fizjologii, czyli wiedza na temat potrzeb i możliwości dzieci w ogóle stanowiąca myślowy, poznawczy składnik postawy,

·         wiedza o własnym dziecku, jego możliwościach i potrzebach -  składnik emocjonalny, czyli uczucia wobec własnego dziecka,

·          składnik behawioralny przejawiający się w określonych zachowaniach wobec dziecka, sposobach zwracania się do niego, formach sprawowania kontroli, sposobach nagradzania i karania,

Istnieje wiele typologii postaw rodzicielskich. Za wzorcową uznaję się typologię L.Kannera, który wyróżnił cztery główne postawy rodzicielskie^[11]:

·         akceptację i miłość,

·         jawne odrzucenie,

·          perfekcjonizm,

·          przesadną opiekuńczość.

Z kolei Slater umiejscowił postawy rodzicielskie w schemacie koła, w którym naprzeciw siebie znajdują się postawy antagoniczne:

·         pobłażliwość i surowość,

·          tolerancja i brak tolerancji,

·          ciepło i chłód,

·         uzależnieniE i separowanie się.

Jedną z najpełniejszych typologii postaw rodzicielskich jest ta autorstwa M. Ziemskiej^[12]. Wyróżniła ona postawy właściwe oraz niewłaściwe z punktu widzenia oddziaływania na kształtowanie się postaw oraz osobowości dziecka. Zdrowa rodzina prowadzona przez dojrzałych emocjonalnie rodziców zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa, bycia kochanym i potrzebnym. Dojrzałość emocjonalną rodziców uważa się za główny czynnik warunkujący właściwe postawy wobec dzieci. W rodzinie o silnych więzach emocjonalnych możliwe jest pełne poznanie i zrozumienie potrzeb i możliwości dziecka oraz racjonalne zaplanowanie i kierowanie procesem wychowania. Istotny jest tu sposób odbierania przez dziecko uczuć, które rodzice czują do niego. Błędna interpretacja zachowań rodziców (np. przesadnych wymagań bądź nadmiernej swobody) może utrudnić dziecku zrozumienie uczuć, jakie rodzice do niego czują. Ziemska wyróżnia następujące postawy właściwe[13]:

·         postawę akceptacji wyrażającą się w okazywaniu dziecku miłości bez względu na trudności z nim związane, na jego dysfunkcje. Rodzice tacy wychowują człowieka pewnego siebie, dojrzałego emocjonalnie i odpowiedzialnego.

·         postawę uznania praw dziecka w rodzinie jako równych przejawiająca się w akceptowaniu samodzielnych decyzji i działań dziecka , zachęcaniu go do decydowania o sobie, ostrożnym wspieraniu w działaniu bez krępowania i nadmiernego ograniczania swobody. Wychowują osobę odważną i odpowiedzialną o dużej wierze we własne siły.

·         postawę współdziałania z dzieckiem ściśle połączoną z uznaniem praw dziecka jako równych,

·          postawę rozumnej swobody widoczna u rodziców, którzy stanowiąc dla dziecka autorytet, nie hamują jego aktywności, pozwalają na samodzielne zdobywanie doświadczeń z dala czuwając nad bezpieczeństwem.

Niedojrzali emocjonalnie rodzice mogą prezentować szereg postaw kaleczących kształtującą się osobowość dziecka. Do takich niewłaściwych postaw według Ziemskiej należą:

Ø  Postawa odtrącająca, przejawiająca się we wrogim stosunku do dziecka, postrzeganiu go jako balast stojący na drodze do zrealizowania własnych celów, planów i marzeń.

Ø   Postawa unikania przejawiająca się nadmiernym dystansem uczuciowym wobec dziecka. Konsekwencją takiej postawy jest nadmierna koncentracja dziecka na sobie, zdolność do manipulacji i niedojrzałość uczuć wyższych.

Ø   Postawa nadmiernie chroniąca: przejawia się w nadmiernej kontroli nad dzieckiem, wywyższaniu go ponad inne dzieci, brakiem stawiania mu wymagań i obowiązków, wyręczaniem go nawet w zadaniach, które są zgodne z jego możliwościami. Dzieci utrzymywane w poczucie wyjątkowości i w pogardzie dla innych wyrosną na osobę zarozumiałą, egocentryczną i despotyczną. Nie są zdolne do współodczuwania stanów drugiego człowieka i stworzyć trwałego, dojrzałego związku. Trwają w poczuciu krzywdy i niezrozumienia.

Ø  Postawa nadmiernego wymagania: charakteryzuje się przesadnymi oczekiwaniami w stosunku do dziecka. Dziecko wychowywane w taki sposób wzrasta w poczuciu niższości, nie czuje się kochane i bezpieczne. Inna konsekwencją wychowania przez rodziców nadmiernie wymagających jest trwałe przekonanie o bycie osobą niewartą miłości i zainteresowania, lękliwość, niepewność, brak wiary w własne siły. Osoby takie oczekują od ludzi krytyki i odrzucenia.

Postawy rodzicielskie wyznaczają style wychowania rozumiane jako tendencję do uznawania określonych form oddziaływań wychowawczych rodziców na dziecko. W stylu autokratycznym dziecko nie jest podmiotem, a przedmiotem procesów wychowawczych. ^[14]Wszelkie decyzje podejmowane są przez rodzica, rolą dziecka jest się podporządkować. Styl liberalny charakteryzuje się znaczna biernością ze strony rodziców, którzy z jednej strony zapewniają dziecku realizacje potrzeb socjalno-bytowych, z drugiej zaś nie ingerują w proces kształtowania się jego osobowości, nie dają wzorców postępowania, pozostawiając dziecko w jego procesie wychowawczym niejako samemu sobie. Najbardziej odpowiednim sjest styl demokratyczny, w którym dziecko jest podmiotem, a nie przedmiotem, człowiekiem, posiadającym szereg praw , które powinny być respektowane. Dziecko wychowywane w takim stylu ma wpojony szacunek dla drugiego człowieka, wynikający nie z narzucanych autorytarnie norm, a z obserwacji zachowań rodziców w stosunku do niego i do innych osób. Dziecko ma prawo współdecydowania o swoim wychowaniu, wykształceniu czy sposobie realizowania swoich potrzeb, ma tez świadomość potrzeb innych osób. Największym zagrożeniem dla dziecka i kształtowania się jego osobowości wydaje się być skrajny brak konsekwencji w stosowaniu określonego stylu wychowawczego. Jeśli rodzice jednego dnia starają się autorytarnie narzucać swoja wole, by drugiego, zmęczenie po całym dniu pracy, pozostawiać rzeczy samym sobie, w życie dziecka wkracza chaos. Chaos ten może zapanować również w systemie wartości dziecka oraz zaburzać postrzeganie odpowiednich wzorców postępowania.

Dzieci wychowywane przez opiekunów prezentujących skrajne postawy rodzicielskie cechuje przewrażliwienie na swoim punkcie, poczucie bycia niekochanym i nierozumianym przez otoczenie. Uczucia wyższe nie kształtują się u nich prawidłowo. Nie osiągają dojrzałości emocjonalnej i mają ogromne trudności ze stworzeniem i utrzymaniem dojrzałego związku. Jako dorośli mają skłonność do przejawiania podobnych postaw wobec własnych dzieci. Kluczem do przerwania ciągu skrajnych postaw w danej rodzinie jest uświadomienie ich sobie i powolna, żmudna praca całej rodziny w kierunku zmian relacji domowych.

Rodzina jako środowisko wychowawcze jest środowiskiem niezwykle zróżnicowanym ze względu na mnogość stylów wychowawczych, postaw rodzicielskich, na różne uwarunkowania społeczno-bytowe rodzin, na wielość możliwych kombinacji i układów emocjonalnych pomiędzy członkami rodzin. Jej znaczenie w procesie wychowania i socjalizacji jest jednak nie do przecenienia. Prawdziwym jest bowiem przysłowie „czym skorupka za młodu…”. Tym bardziej więc należy starać się , by tworzone przez nas rodziny jak najlepiej realizowały swoje funkcje, ponieważ jedynie rodziny właściwie funkcjonujące sa w stanie zagwarantować odpowiednie środowisko wychowawcze dzieciom.

       

   

---

[1] Niemierko B., Kształcenie szkolne, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 238

[2] B. Suchodolski, Pedagogika, PWN, Warszawa 1982, s. 205.

[3] Tamże, s. 206.

[4] Tamże, s. 208.

[5] F.Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, PWN, Warszawa 1984, s.50

[6] Cyt. za: J. Izdebska, Dziecko w rodzinie u progu XXI w., Białystok 2000, s. 12.

[7] Tamże.

[8] T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, Żak, Warszawa 1995, s. 151.

[9]    Przetacznik – Gierowska M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa 1994,s. 142

[10] Michalik-Ochodek M, Postawy rodzicielskie i ich wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka, http://www.edukacja.edux.pl/p-11558-postawy-rodzicielskie-i-ich-wplyw-na-ksztaltowanie.php

[11] Tamże.

[12]Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Wiedza Powszechna , Warszawa 1973 , s.146

[13] Tamże, s. 147

[14] Zob. Nawroczyński B., O wychowaniu i wychowawcach, Warszawa 1968, s. 112-115

    Rembowski J., Postawy dzieci wobec rodziców i innych członków rodziny, Gdańsk 1971,s.78-81