Pedagogika pracy a Unia Europejska

Jaki wpływ na problematykę pedagogiki pracy ma integracja z Unią Europejską?

1.      Wprowadzenie

Procesy integracyjne, szczególnie nasilone w Europie od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, doprowadziły do powstania nowej koncepcji zjednoczonej Europy oraz nowej wizji europejskiego obywatelstwa. Nowa, zjednoczona Europa „odznaczająca się co prawda kulturowym zróżnicowaniem, różnorodnością koncepcji ekonomicznych, odmiennością wyposażenia naturalnego poszczególnych krajów, ale opartej na wspólnym dziedzictwie kulturowym, zjednoczonej poczuciem przynależności do wspólnej cywilizacji, a także ideą wspólnego wychowania obywatelskiego, opartego na wspólnych wartościach kultury europejskiej[1]”. Procesy integracyjne w Europie, w których Polska aktywnie uczestniczy, stanowią swoistą część ogółu zjawisk globalizacyjnych, zachodzących na większą skalę na całym świecie. Komisja Europejska definiuje globalizację jako „trend ku głębszej integracji  i współzależności między krajami i regionami globu. Te rosnące powiązania mają często charakter ekonomiczny i polityczny, ale globalizacja ma także ważne aspekty społeczne, ekologiczne i kulturowe”[2]. Gospodarcze skutki globalizacji przejawiają się głównie  w pogłębianiu się różnic pomiędzy centralnymi obszarami bogatymi a biednymi peryferiami.  W obszarze stosunków społecznych zjawisko to prowadzić może do rozpadu dotychczasowych wzorów czy tradycyjnych systemów wartości, do rozluźniania się dotychczasowych więzów społecznych związanych z rodziną czy miejscem pracy. Dochodzi do istotnych przemian tożsamości jednostek, co ma następnie wpływ na całe społeczeństwa. Żyjąc w zjednoczonej Europie na wiele problemów musimy – niejako z konieczności – patrzeć bardziej globalnie. Problemy Francuzów czy Belgów dotyczą już również w pewien sposób nas samych, ale nasze członkostwo w strukturach zjednoczonej Europy stanowi także ogromną szansę i wyzwanie dla Polaków. Z jednej strony jesteśmy zmuszeni modernizować naszą gospodarkę czy system prawny, tak, by stał się zgodny z ogólnym systemem norm europejskich. Z drugiej strony otwierające się przed nami rynki pracy, możliwość nieskrępowanego podróżowania i osiedlania się stwarzają możliwości pełnego rozwoju jednostek w wybranym przez nie miejscu. Nie ma mowy o statyczności tego układu – proces integracji jest niezwykle dynamiczny, stąd też niezwykle istotne wydają się być wyzwania stojące przez współczesną edukacja oraz  pedagogiką pracy. Edukacja, jak i inne obszary naszego życia, podlega globalizacji – może i powinna jednak zapobiegać jej negatywnym skutkom, jednocześnie wzmacniając te jej elementy, które prowadzą do rozwoju i postępu współczesnego świata. Przed pedagogami polskimi pojawiają się nowe wyzwania – jak uchronić wartości narodowe, jednocześnie przystosowując młode pokolenie do pełnego uczestnictwa w dziedzictwie wartości europejskich, powinna pomagać w odnalezieniu pojawiających się pytań dotyczących naszej tożsamości – co to znaczy być Polakiem, co to znaczy być Europejczykiem[3]. Celem pracy jest przedstawienie, w oparciu o dostępną literaturę przedmiotu, wpływu jaki na problematykę pedagogiki pracy ma integracja Polski z UE oraz zmiany związane z procesem globalizacji, zachodzące na świecie .

2.      Zmiany w gospodarkach i systemach zatrudnienia krajów UE a sytuacja w Polsce.

Praca, będąca jedną z podstawowych pojęć w obszarze zainteresowań  pedagogiki pracy, pozostaje w bezpośrednim związku z sytuacją społeczno-gospodarczą kraju. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej kwestią istotną jest nie tylko sytuacja gospodarki narodowej wewnątrz kraju, ale też jej obraz na tle sytuacji ekonomiczno-społecznej pozostałych państw członkowskich. Kwestia pracy oraz odpowiedniego przygotowania do niej stają się współcześnie sprawą coraz bardziej złożoną, stąd też przed pedagogiką pracy stają zadania zarówno z zakresu empirycznej diagnozy stanu rynków pracy, jak i refleksji teoretycznej, mogącej wskazać perspektywy rozwoju w tym obszarze dla jednostek oraz całych społeczności. Pedagogika pracy jest  subdyscypliną pedagogiczną  „ukazującą złożoność pracy i człowieka w środowisku pracy wraz z uwarunkowaniami specyficznymi dla współczesnego rynku pracy[4]”.

Wizja zjednoczonej Europy staje aktualnie przed wieloma wyzwaniami, mającymi związek z procesami i zjawiskami społeczno-gospodarczymi, z których wiele ma charakter globalny. Kwestia o ogromnym znaczeniu jest gwałtowny przyrost ludności w świecie. A. Bogaj pisze, że do roku 2025 liczba ludności może wzrosnąć do 8,5-9,5 miliarda, przy czym większość narodzin (ok. 95%) przypadnie na kraje rozwijające. Europa natomiast będzie musiała Radzic sobie z niekorzystnym zjawiskiem stabilizacji populacji ludności na poziomie 0,5 mld[5].

Innym wyzwaniem są rozmaite przemiany strukturalne w gospodarce. Przemianom tym musi aktualnie sprostać również Polska. Do tych, które mają największe znaczenie z perspektywy pedagogiki pracy Bengtsson zalicza[6]: wzrost znaczenia sektora usług na rynku pracy, polaryzację dynamiki usług w podziale na tradycyjne i nowe, powstanie sektora technologii informacyjnej oraz stały wzrost udziału w rynku pracy tzw. pracowników wiedzy (kreatywnych, dobrze wykształconych, samodzielnych, wysoce wyspecjalizowanych). Andrzej Karpiński, zauważając wiele pozytywnych zmian w gospodarce polskiej w okresie transformacji systemowej wskazuje również na kilka obszarów problemowych, tj. tych dziedzin gospodarki polskiej, które odbiegają od zmian zachodzących w innych krajach UE. Rozbieżności dotyczą głównie przemysłu i rolnictwa (odsetek ludności zatrudnionej w przemyśle jest w Polsce niższy niż w pozostałych krajach Europy, natomiast w rolnictwie zdecydowanie wyższy), zbyt duży jest też odsetek ludności w Polsce zatrudnionej w tzw. usługach jałowych, czyli nie mających na celu zaspokajania podstawowych potrzeb ludności, natomiast zdecydowanie niższy niż w Europie jest procent pracowników zatrudnionych w budownictwie mieszkaniowym oraz przy budowie autostrad[7].

Z jednej strony pedagogika pracy i przedmiot jej zainteresowań są powiązane z przemianami strukturalnymi w gospodarkach praw europejskich. Z drugiej strony, ważne są zmiany zachodzące w ramach samego zjawiska pracy oraz zatrudnienia w związku z przechodzeniem od społeczeństwa industrialnego do informacyjnego.  Społeczeństwo industrialne jest całkowicie społeczeństwem pracy zarobkowej, przez co każda zmiana systemu tej pracy jest równocześnie zmiana społeczną[8].  Społeczeństwo pracy charakteryzuje się standaryzacja pracy, zatrudnienia oraz innych ważnych dziedzin życia, takich jak na przykład edukacja czy kultura (unifikacja zachowań). Obecnie jednak świat – a wraz z nim zjednoczona Europa z Polska, wkraczają w nowa fazę. Dzięki rozwojowi nowych technologii i technik informacyjnych, społeczeństwo przemysłowe przekształca się stopniowo w społeczeństwo informacyjne. Europejski rynek pracy staje się coraz bardziej zautomatyzowany, co prowadzi do zmniejszanie się wartości rynkowej pracy ludzkiej. Beck zwraca uwagę na konieczność odstandaryzowania pracy zarobkowej, jej czasu oraz miejsca. Dochodzi więc do stopniowego przechodzenia od dotychczasowego  zatrudnienia w jednym miejscu, w pełnym wymiarze czasu pracy do znacznie bardziej ryzykownego systemu zatrudnienia zdecentralizowanego, pluralistycznego, zmiennego i niepełnego[9]. Pojawiają się nowe formy zatrudnienia, będące wyzwaniem dla pracowników, a tym samym dla pedagogiki pracy, takie jak: wynajmowanie pracowników, Job-sharing (kiedy kilka osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy dzieli stanowisko oraz wynagrodzenie pracy pełnowymiarowej), wykorzystywanie usług osób samozatrudnionych, korzystanie z pracy nakładczej i telepracy czy tez zatrudnianie na podstawie umów stażowych dla bezrobotnych). Wzrasta również znaczenie form zatrudnienia wcześniej w Polsce niemal niewystępujących, takich jak system zatrudnienia w skróconym tygodniu pracy czy tez system pracy weekendowej).  Firmy, poszukując oszczędności, coraz chętniej sięgają po outsourcing – czyli przekazywanie określonego zakresu prac poza firmę. Wraz z dalszą restrukturyzacją gospodarki europejskiej należy sądzić, że dojdzie do dalszego zmniejszenia liczby miejsc pracy w sektorze produkcyjnym. Nieustanne zmiany na rynku pracy (dla Polaków są to zmiany związane z przekształceniami w dziedzinie gospodarki, postępującymi zmianami społeczno-politycznymi oraz integracją z Unią) wymagają od pracowników ogromnej elastyczności i zdolności adaptacyjnych, nieustanna niepewność powoduje również zdecydowanie większy stres związany zatrudnieniem. Zmienia się więc sam rynek pracy, zmieniają się też  sposoby wykorzystania siły roboczej.  Nowy rynek pracy i zasady na nim panujące wymuszają niejako większą elastyczność oraz zdolność dostosowywania się do zmieniających się reakcji, również poprzez ustawiczne dokształcanie się, a czasem całkowita zmianę dotychczasowego zawodu.

3.      Priorytety oświatowe zjednoczonej Europy wyzwaniem dla pedagogiki pracy

Kluczowa rolę w budowaniu nowej wizji zjednoczonej Europy ma odegrać edukacja. Aby tak jednak mogło się stać, poszczególne kraje UE, w tym Polska, powinny respektować wspólne zasady polityki oświatowej. Zasady te zostały już sformułowane, znalazły się one między innymi w raporcie Edukacja dla Europy z roku 1999. Autorzy raportu stanęli na stanowisku, że Europa staje w obliczu niezwykle poważnych wyzwań związanych z gwałtownym przyrostem ludności pozaeuropejskiej na świecie. Zmiany wprowadzane w systemach edukacyjnych poszczególnych państw europejskich powinny więc mieć na celu: wdrożenie idei obywatelstwa europejskiego, wzmocnienie poprzez edukacje europejskiej konkurencyjności, zabezpieczenie zatrudnienia, utrzymanie więzi społecznych dzięki edukacji oraz pełne wykorzystanie możliwości wykorzystywanych przez techniki informacyjne. Pierwszy z celów ma charakter humanistyczny, w jego zakresie podstawowymi kompetencjami Europejczyków powinny być poszanowanie różnic, znajomość innych kultur oraz znajomość języków obcych. Pozostałe cele mają związek z przemianami w zakresie europejskiego kształcenia zawodowego.  

Aby udało zrealizować się cele związane z utrzymaniem konkurencyjności produktów i technologii europejskich na rynkach światowych, tym samym zapewniając Europejczykom zatrudnienie, konieczne jest podjęcie całego szeregu działań. Ważne jest, aby przygotowywać obywateli do wykonywania zawodów najbardziej poszukiwanych, co z kolei wiąże się z koniecznością poznania  zapotrzebowania na rynku na konkretne kwalifikacje. W osiągnięciu wymienionych celów pomocne okazać może się kształcenie pracowników twórczych, potrafiących współpracować w zespole, o kompetencjach wielostronnych, umożliwiających łatwe zmienianie zatrudnienia i przystosowywanie się do nowych wyzwań zawodowych. Kwestią istotną jest też na pewno wychowanie do poszanowania odmienności i rozumienia innych europejskich kultur, ułatwi to bowiem mobilność pracowników i zwiększy szanse na znalezienie zatrudnienia w innych częściach zjednoczonej Europy. Raport Edukacja dla Europy za istotne uważa również określenie kryteriów porównywalności kompetencji już zdobytych.  Problem ten wydaje się mieć coraz większe znaczenie, w momencie, kiedy rynki pracy kolejnych państw europejskich otwierają się na zatrudnienie Europejczyków spoza swoich granic.

W maju 2005  Parlament Europejski oraz rada UE określiły listę ośmiu kompetencji kluczowych, do których zaliczono: porozumiewanie się w języku ojczystym, porozumiewanie się w językach obcych, kompetencje matematyczne i naukowo-techniczne, kompetencje informatyczne, zdolność uczenia się, kompetencje interpersonalne, obywatelskie, międzykulturowe i społeczne przedsiębiorczość i ekspresja kulturalna[10]. W krajach Unii coraz Większa role przywiązuje się do kompetencji o charakterze interdyscyplinarnym. A. Bogaj zwraca uwagę, że Polska również stosuje pojęcie kompetencji kluczowych w przystosowywaniu oraz interpretacji wyników gimnazjalnych[11]. Strategia systemu edukacji na lata 2007-2013[12] zakłada, że w Polsce - suwerennym członku UE - system edukacji będzie połączeniem kształcenia i wychowania. System ten powinien być więc możliwością rozwoju aspiracji osobistych, powinien przygotowywać aktywnych uczestników życia gospodarczego i kulturalnego, w wymiarze lokalnym i globalnym. System edukacji, szczególnie edukacji zawodowej, powinien odpowiadać dynamicznym zmianom zachodzącym na rynku pracy. Ważne jest aby system taki nadążał za postępem naukowo-technicznym oraz przeciwdziałał marginalizacji jednostek czy grup.

Podsumowując, wstąpienie Polski do Unii wiążę się  z otwarciem wielu nowych perspektyw. Nowe możliwości to jednak także nowe wyzwania, stąd też możliwość aktywnego udziału w życiu Europy wymaga wprowadzania zmian również w systemie edukacji, rozszerzając znacznie problematykę zainteresowania pedagogiki pracy.

---

[1] Bogaj A., Kształcenie ogólne. Między tradycją a ponowoczesnością, IBE, Warszawa 200, s. 93

[2] Albinowski S., Globalizacja – próba konfrontacji poglądów z rzeczywistością, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 2004, s.13

[3] Kwiatkowski M., Bogaj A., Baraniak B., Pedagogika pracy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 49 i n.

[4] Tamże, s.12

[5] Tamże, s. 51

[6] Bengtsson J., Rynki pracy przyszłości: wyzwania dla polityki edukacyjnej, Wydawnictwo Nauka i Szkolnictwo Wyższe, 1996, s.54

[7] Karpiński A., Przemiany strukturalne w gospodarce UE i Polski a warunki na przyszłość, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN , 2004, s. 67 i n.

[8] Beck U, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa 2002, s. 207 i n.

[9] Tamże, s. 208 I n.

[10] http://europa.eu.int/eur-lex/lex/LexUriserv/LexUriserrv.do?uri=COM:2005:0548:FIN:PL:HTML

[11] Bogaj A., Szkoła w społeczeństwie demokratycznym, [w:] Szkoła a rynek pracy, red. S.M. Kwiatkowski, PWN, Warszawa 2006, s. 121

[12] Tamże, s. 125 i n.